credits:
Szkice do działań 2 Korpusu we Włoszech,
tom. I, Szkic nr 1, Sekcja Historyczna 2 Korpusu, Londyn 1956

---

Ze wzruszeniem i satysfakcją Fundacja Rzymska im. Janiny Zofii Umiastowskiej oddała w ręce Czytelników w 2024 roku dwie publikacje, które zaistniały dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 

Pierwsza z nich nosi tytuł Na wojnie o pokój. 2 Korpus Polski we Włoszech – kultura, edukacja, zaangażowanie obywatelskie. Dokumenty i świadectwa, pod redakcją Krystyny Jaworskiej, Paolo Morawskiego. 

Jak wyjaśniają redaktorzy: „To niewiarygodne, co przeżyli polscy żołnierze w swojej odysei – najpierw jako ofiary podwójnej inwazji nazistowskiej i sowieckiej, następnie – byli zesłańcy sowieckich łagrów, żołnierze wcieleni po lecie 1941 r. do II Armii Wojska Polskiego sformowanej w Związku Sowieckim, później jako armia w marszu, która opuściła ZSRR, by dołączyć do brytyjskich sojuszników w Persji i Iraku. Na kolejnym etapie swej odysei żołnierze 2 Korpusu Polskiego sformowanego na Bliskim Wschodzie, przeszli z Palestyny do Egiptu a później wylądowali we Włoszech. Wreszcie – jako walczący z aliantami i włoskimi partyzantami na różnych frontach Półwyspu – byli w stanie tworzyć, produkować, upowszechniać, aby wzmocnić się w duchu i zwrócić się do reszty świata. Ta książka jest kroniką ich życiowych doświadczeń i świadectw. Ilustruje kreatywny uporządowane wiadomości, przekazywanych przez żołnierzy za pomocą prowizorycznych, ale niezwykle pomysłowych rozwiązań. Zapoznaje nas z gazetami i czasopismami. Przegląda okładki, grafiki, plakaty. Porządkuje i ukazuje teksty (poradniki, eseje, powieści, wiersze). Wymienia wznawiane klasyki i nowości wydawnicze. Przypomina płyty, muzykę i piosenki skomponowane między przemarszami, przerzutami i bitwami. Przywołuje spektakle teatralne i rozrywki. Zatrzymuje wzrok na niezliczonych fotografiach, nie zapominając o materiałach filmowych, audycjach radiowych, scenografiach, rysunkach, obrazach, a nawet rzeźbach oraz znaczkach i seriach filatelistycznych. Opowiada o szkołach i kursach, dyplomach i pomnikach. Upamiętnia tymczasowe cmentarze i kapliczki. Żywi się indywidualnymi wspomnieniami i bada wspomnienia zbiorowe, niektóre trwałe. To nieustanna wędrówka ludzi w ciele, a wraz z nimi, poprzez nich, Kultury, pisanej wielką literą, która w języku polskim jest synonimem Cywilizacji”.

Przeczytaj Spis treści i prezentacja.
Przeczytaj całą książkę  Na wojnie o pokój. 2 Korpus Polski we Włoszech – kultura, edukacja, zaangażowanie obywatelskie. Dokumenty i świadectwa.

Drugą publikacją wydaną przez Fundację Rzymską im. Janiny Umiastowskiej i Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego  jest specjalna edycja pozycji Działania 2 Korpusu we Włoszech, na którą składają się dwa tomy opracowane przez Komisję Historyczną 2 Korpusu. Zobacz okładke.

Pierwszy tom to reprint tomu wydanego w Londynie w 1963 roku z przedmową Dowódcy 2 Korpusu gen. broni Władysława Andersa. Autorzy zrekonstruowali w nim okres formowania się Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Praca przedstawia również kontekst polityczny i strategiczny, w jakim działała Armia Polska na Wschodzie. Główna część książki – o niezrównanej wartości merytorycznej – dotyczy historii 2 Korpusu we Włoszech, od decyzji o jego transporcie morskim z Egiptu aż do momentu dotarcia 2 Korpusu na front zimą 1943 r. W tomie I znalazły się szczegółowe opisy działań wojskowych 2 Korpusu do września 1944 r. Pierwsze starcia z siłami niemieckimi rozpoczęły się nad rzeką Sangro. Potem 2 Korpus Polski wziął udział w bitwie o Monte Cassino. Zdobył klasztor, który był wówczas niemiecką twierdzą broniącą dostępu do Rzymu. Polacy walczyli także o Piedimonte, gdzie przełamali kolejny pas umocnień zwany Linią Hitlera. Szlak bojowy Korpusu w kolejnych miesiącach biegł nad Adriatykiem czyli pościg do rzeki Chienti, następnie, przez Loreto, Recanati, Osimo, Castelfidardo do Ankony. Zdobycie przez oddziały 2 Korpusu portu w Ankonie ułatwiło sprzymierzonym kontynuację ofensywy na wybrzeżu adriatyckim i prowadzenie dalszych działań w kierunku na Rimini i Linię Gotów. (Zdobycie portu w Ankonie było jedyną operacją całkowicie samodzielnie zaplanowaną i przeprowadzoną przez 2 Korpus Polski.) Po Ankonie nastąpiły zacięte walki w rejonie rzek Cesano i Metauro. Tom I kończy się opisem natarcia na Linii Gotów i jej przełamania przez wojska sojusznicze.

Przeczytaj cały I Tom Działania 2 Korpusu we Włoszech, Tom I, Londyn 1956.

Cennym dodatkiem do tego opracowania jest zestaw map prezentujących szlak 2 Korpusu we Włoszech.

Przeczytaj Szkice do Działań 2 Korpusu we Włoszech, tom I, Londyn 1956.

Tom II nigdy dotychczas nie został wydany. Dziś możemy z satysfakcją powiedzieć: ,,Nareszcie ukazał się Tom II!„. Książka ta dotyczy okresu od 14 października 1944 do 21 kwietnia 1945 i opisuje przebieg walk 2 Korpusu Polskiego w Apeninach Północnych, w niezwykle trudnych warunkach terenowych i klimatycznych (październik-grudzień 1944), z bitwami o Cesenę, Forlì, Faenzę, udział 2 Korpusu w akcjach obronnych nad rzeką Senio (styczeń-kwiecień 1945) aż do zakończenia szlaku bojowego 2 Korpusu bitwą o Bolonię (9-21 kwietnia 1945), wymagającą przekroczenia wielu rzek i kanałów (od rzeki Santerno do rzeki Gaiana) i zdobyciem samego miasta, do którego polscy oswobodziciele weszli jako pierwsi 21 kwietnia 1945. II tom kończy niestety szczupły, ale ważny rozdział opisujący działalność kulturalno-społeczną i oświatową 2 Korpusu w czasie Kampanii Włoskiej.

Przeczytaj cały II Tom Działania 2 Korpusu we Włoszech, tom II.

Wraz z drugim tomem opracowany został zestaw map prezentujących drugą część szlaku 2 Korpusu we Włoszech.

Przeczytaj Mapy i szkice do działań 2 Korpusu we Włoszech, tom II.

Wydanie obu tomów książki Działania 2 Korpusu we Włoszech stało się możliwe dzięki dofinansowaniu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu rządowego „Wspieranie Archiwów, Bibliotek i Muzeów poza Krajem”, za co jesteśmy bardzo wdzięczni. Pragniemy również podziękować pani Czesławie Spanos, powierniczce Białkiewicz Trust, za wspieranie projektu od jego początków i Fundacji Stowarzyszenia Polskich Kombatantów za udzielenie redaktorce II tomu stypendium na wyjazd do Londynu w celu porównania komputerowego zapisu z oryginalnymi materiałami oraz Centralnej Bibliotece Wojskowej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie i jej dyrektorowi dr. Janowi Tarczyńskiemu za udzielenie zgody na bezpłatne wykorzystanie w drugim tomie map do bitwy o Bolonię, znajdujących się w CBW.

Historia 2 Korpusu Polskiego we Włoszech (1943-1947) jest jednym z głównych obszarów zainteresowania Fundacji Rzymskiej J. Z. Umiastowskiej od 1989 roku. Od tego czasu Fundacja nieprzerwanie rozwija działania dotyczące 2 Korpusu na różnych płaszczyznach, np. badania, publikacje, seminaria. Kontakt naukowy: Krystyna Jaworska.

Nowe inicjatywy. Począwszy od 2024 r. Fundacja Rzymska J. Z. Umiastowskiej zamierza nagradzać najlepsze prace młodych naukowców zainteresowanych relacjami między Włochami a Polską – wzajemnymi wpływami między dwoma krajami i rozwojem polskiej obecności we Włoszech. Z okazji 80. rocznicy bitwy o Monte Cassino (maj 1944-2024), Fundacja ustanowiła Nagrodę 2 Korpusu we Włoszech dla autorów prac – absolwentów szkół wyższych (licencjat, magisterium) i doktorantów. Pierwsza edycja nagrody odbędzie się w maju 2025.

Zbiory. Fundacja posiada Archiwum i Bibliotekę specjalizujące się m.in. w gromadzeniu materiałów i publikacji (książek, artykułów, broszur, czasopism, prac) dotyczących 2 Korpusu we Włoszech (1943-1947), w tym materiałów związanych z działalnością twórczą i wystawienniczą artystów należących do 2 Korpusu we Włoszech. Fundacja posiada również kolekcję wydawnictw polskich emigracji w Europie (zwłaszcza londyńskiej i paryskiej). Wielu przedstawicieli tej (drugiej) Wielkiej Emigracji było żołnierzami 2 Korpusu, którzy pozostali za granicą po zakończeniu II wojny światowej. Fundacja zamierza w przyszłości powiększyć zbiory dotyczące 2 Korpusu.

Popularyzacja. Wśród zobowiązań Fundacji po 1989 r. jest badanie i popularyzacja historii 2 Korpusu we Włoszech: poprzez organizowanie polsko-włoskich konferencji naukowych, zbieranie wspomnień byłych żołnierzy, nagrywanie świadectw polskich weteranów i ich rodzin. Następnie poprzez upowszechnianie wyników tych badań wśród włoskiej opinii publicznej w publikacjach naukowych i popularnonaukowych w krótkich formach (np. w Biuletynie „Polonia Włoska”), lub w formach pogłębionych (w publikacjach bieżących).

Fundacja Umiastowska poświęciła wiele miejsca projektowi, budowie i otwarciu Muzeum Pamięci 2 Korpusu we Włoszech w Montecassino (dawniej Centrum Informacyjne Montecassino), które zostało otwarte w 2014 r. również dzięki wsparciu Fundacji Umiastowskiej. Dwoje z jego doradców (Krystyna Jaworska, Paolo Morawski) współpracowało m.in. przy projektowaniu i realizacji stałej wystawy poświęconej 2 Korpusowi, która od 2014 r. ma miejsce w Muzeum.

Działalnośc wydawnicza. W 2000 r. Fundacja Rzymska im. Umiastowskiej stworzyła stałą serię wydawniczą Polonica włoskie-Polonica in Italia. W ramach serii powstał cykl Świadectwa-Testimonianze, kierowany przez Krystynę Jaworską; redaguje i publikuje tomy wspomnień, biografii i innych materiałów dotyczących obecności Polaków we Włoszech. Zobacz Publikacje. 

Wspólnie z Instytutem Polskim w Rzymie, w maju 2024 r. Fundacja zorganizowała dzień w całości poświęcony 2. Korpusowi Polskiemu. Zainicjowany przez Fundację Rzymską im. J.S. Umiastowskiej pomysł został podchwycony przez Dyrektorkę Instytutu Polskiego w Rzymie Adriannę Siennicką. I tak 16 maja 2024 r., w 80. rocznicę zwycięstwa Polaków i aliantów w końcowej fazie bitwy pod Monte Cassino, Fundacja i Instytut zorganizowały w zabytkowym rzymskim Palazzo Blumenstihl wystawę, konferencję i prezentację dwutomowej publikacji.

Wystawa zatytułowana „W wojennej zadumie nad pokojem”. 2 Korpus Polski we Włoszech między kulturą, edukacją, sztuką i zaangażowaniem obywatelskim” została przygotowana specjalnie na to wydarzenie. Wystawę zaprojektowała i zrealizowała Krystyna Jaworska we współpracy z Fundacją Rzymską im. J.S. Umiastowskiej oraz Instytutem Polskim w Rzymie. Wystawa była otwarta od maja do września 2024 roku.

Celem konferencji, której kuratorem był Paolo Morawski, pt. 2. Korpus Wojska Polskiego we Włoszech 80 lat później. Ślady – Świadectwa – Wspomnienia – Ścieżki przyszłości, było przypomnienie ludzkiej i wojskowej odysei 2. Korpusu poprzez poświęcenie miejsca wspomnieniom walczących, jak i świadectwom córek i synów tych, którzy uczestniczyli w wojskowym i kulturalnym doświadczeniu jakim były działania armii polskiej we Włoszech. Podczas konferencji zaprezentowano liczne, publikowane i niepublikowane, materiały ze zbiorów publicznych i prywatnych a także dokumenty audiowizualne, które wzbogaciły dyskusje, charakterystyczne ze względu na różnorodne podejścia dyscyplinarne, krzyżowanie się wielu perspektyw i wrażliwości – włoskiej i polskiej. 

Zobacz nagranie z konferencji w sekcji Multimedia. 

W dniu 16 maja 2024 r. zaprezentowano również dwa tomy publikacji Działania 2 Korpusu we Włoszech, wydane jako całość w jednej obwolucie. W obu tomach szczegółowo odtworzono przebieg działań wojennych i bitew 2 Korpusu we Włoszech. Redakcją publikacji przygotowała Sekcja Historyczna 2 Korpusu koordynowana przez płk. Stanisława Biegańskiego. W publikacji znalazły się: reprint pierwszego tomu (wydanego w 1963 r.), tom drugi (dotychczas niepublikowany) oraz mapy i szkice dostępne online. Wydanie specjalne dwóch tomów Działań, pod redakcją Fundacji Rzymskiej im. J. S. Umiastowskiej oraz Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego w Londynie (Rzym-Londyn 2024).

Przeczytaj pierwszy i drugi tom.

Ponadto, we współpracy z Centrum Studiów Polskiej Akademii Nauk Biblioteki w Rzymie, w kwietniu 2013 r. Fundacja zorganizowała ważną włosko-polską konferencję poświęconą obecności 2 Korpusu we Włoszech. W konferencji wzięli udział polscy naukowcy i świadkowie oraz, być może po raz pierwszy, liczni włoscy eksperci, którzy od lat zajmują się historią Wojska Polskiego we Włoszech i gromadzeniem dokumentów dotyczących przejazdu polskich żołnierzy przez Półwysep Apeniński. Materiały z konferencji zostały opublikowane przez Fundację w maju 2014 r., z okazji 70. rocznicy bitwy o Monte Cassino. Zobacz Publikacje.

Synergie. Fundacja Umiastowska współpracuje z innymi instytucjami i inicjatywami dotyczącymi historii 2 Korpusu we Włoszech. W szczególności z Fundacją Muzeum Pamięci 2 Korpusu Polskiego oraz z Instytutem Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego (IPMS) w Londynie.