PREZEZ STANISŁAW A. MORAWSKI (1979-2019)

W 1979 roku prezesurę Fundacji Janiny Umiastowskiej objął Stanisław August Morawski, który był członkiem jej zarządu już od 1968 roku.

Stanisław (Stanislao) A. Morawski wyemigrował z Warszawy do Włoch w 1957 r., otrzymał obywatelstwo włoskie w 1969 r., od początku był zaangażowany na rzecz Polski. W latach 1958-1970 organizował wyjazdy studyjne przedstawicieli Polski do Włoch. W latach 1962-1970 był współzałożycielem i współdyrektorem Centrum Doświadczeń Międzynarodowych, ośrodka pomocy polskiej inteligencji (poprzez stypendia, wysyłkę książek do Polski, kontakty naukowe i akademickie dla Polaków we Włoszech). W latach 1971-1972 współtworzył i współkierował Centrum Studiów Europejskich. W 1973 r. wraz z Wandą Gawrońską i architektem Roberto de Lucą stworzył i współkierował (do 1980 r.) CISE-Centro Incontri e Studi Europei, Centrum Spotkań i Studiów Europejskich, ośrodek powołany do prowadzenia podobnej działalności. W latach 1975-1985 współpracował ze Światową Unią Chrześcijańsko-Demokratyczną (od 1982 r. przemianowa na Międzynarodówkę Chrześcijańsko-Demokratyczną).

W 1975 r. był współzałożycielem i współkierował do 1981 r. Radą Polaków we Włoszech oraz Ogniska Polskiego w Rzymie, działającego do 1982 r., którego w latach 1975-1978 był także wiceprezesem. Na płaszczyźnie zawodowej Stanisław Morawski był wiceprezesem Stowarzyszenia na rzecz Międzynarodowego Uniwersytetu Studiów Społecznych Pro Deo w latach 1967-1974; a w latach 1975-1988 dyrektorem Biblioteki Wolnego Międzynarodowego Uniwersytetu Studiów Społecznych, której później był wieloletnim konsultantem.

Stanisław A. Morawski

STYPENDIA I KSIĄŻKI

Działania w zakresie współpracy międzynarodowej zainicjowane przez Emeryka Hutten-Czapskiego były kontynuowane podczas prezydentury Stanisława Morawskiego, który wzmocnił inicjatywy Fundacji Umiastowskiej na rzecz pomocy niezaangażowanym politycznie polskim intelektualistom. W latach 1968-1989 Fundacja przyznała łącznie około 450 stypendiów, głównie dla polskich uczonych o profilu humanistycznym i społecznym, osiągając łącznie 550 do 2018 roku. Związek między Fundacją Umiastowskiej a Fundacją Lanckorońskich był również kontynuowany, co było widoczne w latach 1990-2019, kiedy Stanisław Morawski został członkiem zarządu Fundacji Lanckorońskich, a od 1994 do 2003 r. był członkiem Polskiego Instytutu Historycznego (kierowanego przez Karolinę Lanckorońską), przyczyniając się do jego początkowego rozwoju strategicznego i organizacyjnego.

Równolegle z przyznawaniem stypendiów, Fundacja Janiny Umiastowskiej, z inicjatywy swojego prezesa, zwiększyła wysyłkę publikacji i książek do Polski, rozszerzając ją na inne kraje Europy Wschodniej (Rumunia, Czechosłowacja). Najpierw w ramach działalności Ośrodka Doświadczeń Międzynarodowych, następnie Ośrodka Spotkań i Studiów Europejskich, a w końcu Fundacji Umiastowskiej, gdzie przez cały okres od 1963 do 1989 roku realizowano istotną i ciągłą politykę dystrybucji oraz wysyłania książek i publikacji do Polski. Prowadzone działania szły w trzech kierunkach:

• dystrybucja wśród Polaków przejeżdżających lub przebywających w Rzymie publikacji wydawanych przez polskie środowiska emigracyjne, a niedostępnych w Polsce;
• wymiana publikacji ze wszystkimi najważniejszymi polskimi instytucjami naukowymi i kulturalnymi, z oferowaniem w ramach tej wymiany nowych publikacji naukowych i kulturalnych wydanych za granicą;
• wyszukiwanie (pracochłonne i wymagające poświęceń), pozyskiwanie i wysyłanie szerokiej gamy publikacji zamawianych przez indywidualnych polskich naukowców i ludzi kultury, niezbędnych w ich pracy zawodowej.

Działalność ta trwała nieprzerwanie do końca 1989 r. i zakończyła się wraz z upadkiem reżimów komunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej.

DOSTOSOWAĆ SIĘ DO NOWYCH OKOLICZNOŚCI (1989 i 2004)

Rozwój działalności Fundacji Janiny Umiastowskiej na rzecz Polski przebiegał równolegle ze stopniowym spadkiem zainteresowania Polską we Włoszech. Spadek ten był szczególnie odczuty w latach siedemdziesiątych. Dopiero nieprzewidziane wydarzenia – wybór Karola Wojtyły na tron papieski w 1978 r., narodziny Solidarności w 1980 r., ogłoszenie stanu wojny w Polsce w grudniu 1981 r., ze wszystkimi jego negatywnymi konsekwencjami – sprawiły, że od końca lat 70. i zwłaszcza w latach 80. uwaga Włochów ponownie zwróciła się na Polskę, co spowodowało m.in. konieczność wymyślenia nowych i niezależnych metod pomocy Polsce z zagranicy (a w szczególności Solidarności podziemnej).

Rok 1989, będący końcem trudnej dekady, stanowi przełomowy moment w historii Polski, bloku państw wschodnich znajdujących się pod panowaniem sowieckim oraz samego ZSRR – Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który przestał istnieć w grudniu 1991 roku. Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości i suwerenności – oraz w obliczu radykalnych zmian politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych zachodzących w kraju – Fundacja Umiastowska uznała za stosowne unowocześnić swoją koncepcję współpracy międzynarodowej. Polityka stypendialna szybko okazała się nieaktualna. Stosunki z instytucjami w Polsce szybko się „unormowały”, a młodzi polscy intelektualiści i naukowcy mają teraz nowe, szerokie, korzystne możliwości podróżowania, nawiązywania kontaktów, prowadzenia badań za granicą, odwiedzania Włoch i reszty Europy. W związku z pontyfikatem Jana Pawła II (1978-2005) zwłaszcza Rzym stał się niemal punktem „obowiązkowym” dla każdego Polaka. Począwszy od lat 90. Fundacja częściowo zmieniła zakres swoich działań, kierując dostępne środki finansowe na nowy cel: dokumentowanie – wspólnie z polskimi i włoskimi uczonymi – obecności i działalności Polaków we Włoszech w XX wieku oraz promowanie odpowiednich badań w tym zakresie.

REKONSTRUKCJA HISTORII: DOKUMENTY, ŚLADY, WSPOMNIENIA

Z inicjatywy Stanisława Morawskiego Fundacja nakreśliła następujący plan działania począwszy od lat 90-tych:

• spis danych bibliograficznych dotyczących szeroko pojętych publikacji na temat Polaków we Włoszech w XX w;
• inwentaryzacja i opis źródeł publicznych, archiwów organizacji i osób prywatnych zawierających materiały pisane, drukowane, audiowizualne dotyczące Polski;
• zebranie w formie pisemnych wywiadów lub nagranych rozmów wspomnień i świadectw ustnych dotyczących osób, które: (1) pamiętały 2 Korpus Polski, który walczył we Włoszech podczas II wojny światowej; (2) pozostawiły „polski” (kulturowo-artystyczno-polityczny) ślad we Włoszech; (3) przyczyniły się w różny sposób do powstania, rozwoju, organizacji polskich społeczności, które powstały we Włoszech w następstwie fal polskiej migracji po otwarciu granic po 1989 r;
• gromadzenie dokumentacji dotyczącej najnowszej działalności Polaków mieszkających we Włoszech oraz organizacji i instytucji polonijnych we Włoszech i włosko-polskich, które powstały we Włoszech.

Od 1989 r. Fundacja Umiastowska przywiązuje również nową wagę do inicjatyw mających na celu (ponowne) wydobycie na światło dzienne tego, co w latach długiej zależności Polski od ZSRR było celowo ukrywane lub fałszowane przez polską, wschodnioeuropejską, sowiecką i zachodnią propagandę komunistyczną. W ten sposób Fundacja pragnie przyczynić się, w stopniu adekwatnym do swoich możliwości, do dawania świadectwa prawdzie historycznej o latach 1918-1989 oraz do przycznienia się do tego, aby polskie realia były lepiej znane we Włoszech, również w perspektywie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (w 2004 r.). W ramach swoich inicjatyw popularyzatorskich Fundacja m.in. sfinansowała i zorganizowała w okresie od września 2012 r. do maja 2013 r., wspólnie z Polskim Kościołem św. Stanisława w Rzymie i Parafią Polaków we Florencji, cykl comiesięcznych konferencji poświęconych historii Polski pt. „My i państwo” z udziałem czołowych polskich uczonych.

PUBLIKOWANIE, ROZPOWSZECHNIANIE

Aby realizować swoje nowe cele, w latach 1989-2019 Fundacja prowadzi intensywną działalność wydawniczą (zob. Publikacje –  samodzielnie oraz z innymi wydawcami, przy współudziale i we współpracy z różnymi partnerami. W tym celu stopniowo ukierunkowuje swoje działania na tworzenie nowych sieci kontaktów, która przybiera formę wieloletniej umowy o współpracy z innymi instytucjami kultury. Realizuje też projekt trwałej współpracy z osobami prywatnymi – takimi jak redaktor kanału kulturalnego Polskiego Radia Publicznego, Ewa Prządka specjalizująca się w zbieraniu materiałów o Polakach we Włoszech, autorka wielogodzinnych wywiadów z polskimi kombatantami, emigrantami, duchownymi i artystami we Włoszech od okresu po II wojnie światowej do współczesności.

Umowa z Biblioteką Narodową w Warszawie i Papieskim Instytutem Studiów Kościelnych w Rzymie rozpoczeła współpracę mającą na celu identyfikację i katalogowanie druków, dokumentów i starych ksiąg związanych z Polską (polonika) w rzymskich bibliotekach. W związku z tym opublikowane są katalogi bibliotek Urbaniana, Alessandrina, Casanetense, Accademia Nazionale dei Lincei i Corsiniana oraz bibliotek Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych i Papieskiego Kolegium Polskiego. Wyniki przeprowadzonego spisu oraz opis zgromadzonych materiałów zostały również wzbogacone na stronie internetowej Biblioteki Narodowej w Warszawie.

Umowa z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie pozwala natomiast na spis i opis polskich zabytków architektury i sztuki sepulklarnej w Rzymie. W tym zakresie Fundacja wydała dwa tomy z serii Monumenta Poloniae in Italia: pierwszy (1994) o polskich pomnikach nagrobnych i nagrobkach w rzymskich kościołach i klasztorach; drugi (1999) o grobach Polaków na rzymskich cmentarzach.

Wraz z nowym stuleciem Fundacja zaczęła dotować szereg innych publikacji zarówno w Polsce, jak i we Włoszech: na przykład Atti dei colloqui italo-polacchi sulle trasformazioni istituzionali (2007, 2011, 2016, 2020); pierwsze tomy PL.It Rassegna italiana di argomenti polacchi (2008, 2009); pierwsze numery magazynu internetowego Poloniaeuropae. Storie Spazi. Idee in rete (2010, 2011); seria tomów poświęconych Kościołowi katolickiemu i komunizmowi w Europie Środkowo-Wschodniej i Związku Radzieckim (2017, 2019); oraz inne monografie dotyczące stosunków między Stolicą Apostolską a Polską (1998), polskiej polityki zagranicznej między dwiema wojnami światowymi (2010), Drugiej Wielkiej Emigracji (2016), poszczególnych polskich osobistości politycznych (2012) i artystycznych (2017, 2021).

Pod przewodnictwem Stanisława Morawskiego Fundacja znacząco poszerzyła swoje zbiory biblioteczne (zob. Biblioteka) dotyczące szeroko rozumianych stosunków polsko-włoskich oraz obecności Polaków we Włoszech (biblioteka liczy obecnie ok. 9 tys. poloników). Fundacja wzbogaciła m.in. swoją kolekcję publikacji na temat 2 Korpusu Polskiego we Włoszech.

Tablica pamiątkowa Stanisława Morawskiego na dziedzińcu kościoła pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Rzymie, via Botteghe Oscure 15.

Legendarna postać polskiej emigracji we Włoszech, ceniony rzecznik środowisk polonijnych we Włoszech i włoskich partnerów zainteresowanych sprawami polskimi, zaangażowany w dziesiątki inicjatyw polonijnych i propolskich, Stanisław A. Morawski był posłem na Sejm RP. Morawski był wielokrotnie odznaczany przez polskie instytucje: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1993), Gloria Artis (2007), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (2010), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2015), Nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za ochronę dziedzictwa kulturowego za granicą (2017).

Więcej o Stanisławie A. Morawski m.in. zobacz Stanisław Morawski – Włoskie losy przodków, Instytut POLONIKA, Historia mówiona / Materiał filmowy, 2020, czas trwania 59:49. Zobacz też Stanisław Morawski – Historie z rodziny Mańkowskich, Instytut POLONIKA, Historia mówiona / Materiał filmowy, 2020, czas trwania  51:12.

Przeczytaj monograficzny numer „Polonii Włoskiej” poświęcony Stanisławowi Morawskiemu