PREZES EDMUND LELIWA-LELESZ (1944-1963)

20 sierpnia 1941 r. Janina Umiastowska zapisała w testamencie swój majątek na utworzenie fundacji jej imienia, o charakterze międzynarodowym, dla wspierania inicjatyw mających na celu krzewienie wiedzy i rozwój nauk, sztuki oraz stosunków polsko-włoskich. Należy pamiętać o kontekście tamtych czasów. Od września 1939 r. do czerwca 1941 r. Polska była podzielona na dwie strefy wpływów na podstawie tajnego protokołu dodanego do paktu o nieagresji (znanego jako pakt Ribbentrop-Mołotow) podpisanego 23 sierpnia 1939 r. między nazistowskimi Niemcami a Związkiem Radzieckim. Po późniejszej podwójnej inwazji – nazistowskiej z zachodu (1 września 1939 r.) i sowieckiej ze wschodu (17 września 1939 r.) – dwa sojusznicze totalitaryzmy podzieliły kraj wzdłuż linii Narwi, Wisły i Sanu. W ten sposób wschodnia część Polski – tj. dzisiejsza zachodnia Ukraina, Białoruś i Litwa – została włączona do ZSRR i znalazła się pod panowaniem sowieckim, podobnie jak Estonia, Łotwa i Besarabia. W czerwcu 1941 r. nazistowskie Niemcy zaatakowały Związek Radziecki, ponownie ingerując w obszar między Bałtykiem a Morzem Czarnym. To nie przypadek, że w swoim testamencie spisanym na wygnaniu w Rzymie Janina Umiastowska powierzyła przyszłej Fundacji zadanie niesienia pomocy przede wszystkim uczonym narodowości polskiej, którzy w tym czasie zostali dramatycznie dotknięci, a następnie uczonym narodowości włoskiej, w przypadku gdyby siedziba Fundacji miałaby znajdować się w Rzymie.

Janina Umiastowska, ok. 1902 r. 

Fundacja im. Margrabiny Janiny Zofii Umiastowskiej została powołana do życia Dekretem Regenta Królestwa Włoch z dnia 26 października 1944 r. nr 383. Jej pierwszym dożywotnim prezesem (1944-1963) został, na polecenie samej Fundatorki, Edmund Leliwa-Lelesz, były profesor fizjologii zwierząt i nauki o żywieniu, późniejszy rektor Wydziału Przyrodniczego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W 1940 r. wyemigrował do Włoch i został doradcą naukowym w Międzynarodowym Instytucie Rolnictwa w Rzymie, a następnie w FAO w Rzymie (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa). 

NAPRAWIANIE SIECI ZERWANYCH PRZEZ WOJNĘ. ROLA NAUKI

Fundacja rozpoczęła swoją działalność w 1946 r. w Rzymie z silną orientacją na międzynarodową współpracę naukową i kulturalną (patrz). Jednym z jej celów statutowych jest: „pomoc uczonym i pogłębianie studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, rolnictwa, literatury i sztuki w celu zainicjowania międzynarodowej współpracy naukowej”. Do głównych działań Fundacji należą: „1) Gromadzenie dzieł i dokumentów z zakresu nauk przyrodniczych i sztuki. 2) Ułatwianie studiów i badań naukowych oraz związanych z nimi publikacji, w tym poprzez konkursy i nagrody. 3) Pomoc naukowcom w wymianie kulturalnej”. Cele nowo powstałej Fundacji nie obejmują „żadnej działalności politycznej”.

Pierwszą siedzibą Fundacji była willa z ogrodem przy Via Giovanni Battista Morgagni 29. Składała się ona z sali konferencyjnej, dwóch sal spotkań, pomieszczeń bibliotecznych (około 3500 tomów dzieł naukowych), zakwaterowania dla administracji i gości, a także dwóch pracowni artystycznych (malarstwo, rzeźba). Inauguracja działalności odbyła się 17 maja 1947 roku. Ksiądz Władysław Kwiatkowski poświęcił lokal, a prof. Giovanni Maver, znany włoski polonista, wygłosił przemówienie inauguracyjne zatytułowane Stosunki kulturalne między Włochami a Polską.

Pod wpływem, naciskiem i starań pierwszego prezesa Fundacji oraz zgodnie z duchem epoki po II wojnie światowej priorytetem staje się pragnienie odbudowy dialogu między byłymi stronami konfliktu i nawiązanie sieci współpracy międzynarodowej w klimacie pokoju. Fundacja chce wyróżniać się przede wszystkim na polu naukowym (współpraca z instytutami naukowymi, kontakty z przedstawicielami nauki, spotkania, debaty, prezentacje raportów naukowych, tworzenie sieci naukowców, wystawy, wizyty, badania). W latach 1946-1950 Fundacja przyczyniła się do zorganizowania 46 konferencji naukowych. Do 31 grudnia 1950 r. gościła na swoim terenie 47 włoskich i zagranicznych naukowców i artystów.

Prawdopodobnie pierwszy polski zapis na temat Fundacji Umiastowskiej opublikowany w czasopiśmie „Wszechświat – Pismo przyrodnicze. Organ Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika”, Rocznik 1948, Zeszyt 8/1781, pp. 225-227. Źródło.

WSPIERANIE POLSKICH ARTYSTÓW

Drugim obszarem aktywności Fundacji są działania na rzecz rozwoju środowiska artystycznego, m.in. we współpracy z Międzynarodowym Art-Clubem (działalność pedagogiczna, wystawy, nagrody, konferencje). Od początku swojego istnienia Fundacja Umiastowska wspierała polskich artystów przebywających po II wojnie światowej za granicą, w szczególności artystów tworzących w Rzymie, poprzez przyznawanie stypendiów, organizowanie wystaw promujących ich twórczość a także oferując zakwaterowanie w siedzibie Fundacji. Wśród artystów, którym Fundacja pomagała w różny sposób w latach 1946-1951, byli m.in. Jan Cybis, Janina Domańska, Adolf Glett, Maria Jaremianka, Józef Jarema, Kazimierz Rublowski, Adam Maruniak, Maria Sperling, Jerzy Marylski, Bronisław Mazur, Zygmunt Wolf, Stanisław Szukalski, Jan Głowacki, Tadeusz Potworowski, Antoni Rząsa i Michał Paszyn. W 1950 r. Fundacja utworzyła w swojej siedzibie Muzeum Dokumentów Twórczości i Pracy Polaków w Italii (zob. link). 5 grudnia 1952 r. w siedzibie Fundacji powołano Związek Artystów Polaków w Italii „Quo Vadis” (Polski Ośrodek Artystyczny we Włoszech „Quo Vadis”). Na jego czele stanął Michał Paszyn. Stowarzyszenie liczyło do pięćdziesięciu członków i zorganizowało trzy wystawy zbiorowe w Rzymie – Międzynarodową Wystawę Centrum Sztuki (8-29 maja 1954); Pierwszą Międzyplanetarną Wystawę Sztuki (23 kwietnia-8 maja 1955); Międzynarodową Wystawę Portretu (5-19 maja 1956). Oraz wystawę zbiorową we Frascati – Międzynarodową Wystawę „Dal Vivo” (28 września-10 października 1963 r.).

W 1958 roku siedziba Fundacji została przeniesiona z Rzymu do Frascati, na Wzgórzach Albańskich, do willi „Quo Vadis” (Via Fausto Cecconi 10) i willi „Select” (Via Campitelli 1). Intencją było przebywanie bliżej nowego ośrodka naukowego Sincrotone (pierwszego akceleratora wysokoenergetycznego zbudowanego we Włoszech, który został uruchomiony we Frascati w 1959 r.) i wspierać naukowców w nowych dziedzinach nauk przyrodniczych.

Do 1963 r. Biblioteka Fundacji była zorganizowana wokół dwóch obszarów: prace, publikacje i informacje bibliograficzne w dziedzinie nauk przyrodniczych i nowych gałęzi nauki; oraz włoska „polonika” (stosunki włosko-polskie, osobistości włosko-polskie).

Fundacja Rzymska im. Margrabiny Janiny Umiastowskiej – Podsumowanie działalności 1961-1962, s. 19.

Kolejnymi prezesami Fundacji byli Aniela Przeździecka (1963), była wykładowczyni Uniwersytetu Wileńskiego, oraz ks. Edmund Uliński (1964-1968), który przywraca częściowo działalności Fundacji w zakresie przyznawania stypendiów i udzielania gościny osobom z Polski.

Portret Janiny Umiastowskiej w obecnej siedzibie Fundacji